Một số khác biệt trong ngôn ngữ Thái

(Ảnh từ internet)

Được biết, người Thái sinh sống chủ yếu ở các tỉnh phía Tây Bắc của Việt Nam, là các tỉnh: Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Yên Bái, Hoà Bình và phía Bắc miền Trung là Thanh Hoá, Nghệ An. Từ trong các nghiên cứu đã chỉ ra khoảng một thế kỷ nay, người Thái ở Việt Nam được xếp vào hai nhóm chính, đó là nhóm Thái Đen và nhóm Thái Trắng. Trong vòng vài chục năm trở lại đây, việc xếp nhóm người Thái đã có sự khác biệt đôi chút do ở các tỉnh Thanh Hoá và Nghệ An, người dân tộc Thái ở địa phương đã cho rằng, cách gọi tên Thái Đen và Thái Trắng ở hai tỉnh Nghệ An và Thanh Hoá đã trở nên hết sức mờ nhạt, và hiện nay người ta chỉ biết ở đây có 3 nhóm Thái chính là Tay Mương, Tay Thanh, Tay Mười.

Như vậy, xét riêng về ngôn ngữ nói, người Thái đã có 5 nhóm ngữ âm đang được sử dụng ứng với 5 nhóm người Thái là Thái Đen, Thái Trắng, Tay Mương, Tay Thanh, Tay Mười. Thực ra, tiếng Thái, ngôn ngữ Thái khá thống nhất về mặt từ vựng. Điều này được ghi nhận không chỉ riêng trong lãnh thổ Việt Nam mà còn tính chung trong các khu vực và quốc gia lân cận như Lào, Thái Lan, Myamar, Ấn Độ, Vân Nam (Trung Quốc). Tuy nhiên, sự biến âm trong tiếng Thái thường diễn ra khá phổ biến, có thể do tình bắc cầu giữa các địa phương hoặc do thói quen sử dụng lâu đời của người dân.

Trong các biến đổi dẫn đến làm thay đổi cách phát âm cũng như từ vựng tiếng Thái, có một vài trường hợp được chấp nhận khá dễ dàng giữa các nhóm; cũng có những trường hợp mang tính phổ biến đến mức, khi xảy ra tranh luận thì người ta thấy khó mà kết luận là nên nói thế này hay nên nói thế kia, cho dù việc bắt buộc một nhóm này từ bỏ thói quen để nói theo thói quan của nhóm khác vẫn luôn là điều không thể.

Thực ra, các khác biệt trong cách nói của người Việt, trong tiếng Việt nếu được đề cập trong một nghiên cứu cụ thể sẽ có nhiều điều để cho người nói tiếng Thái so sánh và làm quen. Ở đây chỉ đơn cử đưa ra một số khác biệt dễ nhận thấy giữa cách nói của người Việt ở miền Bắc và cách nói ở miền Nam, ví như:

- biến đổi phụ âm đầu Bắc/ Nam, ta có: V/ D (ví dụ: vui vẻ/ dui dẻ; vùng vẫy/ dùng dẫy)…

- biến đổi phụ âm vần Bắc/ Nam, ta có: N/ NG (hòn đá/ hòng đá); T/ C (phát âm/ phác âm)…

- biến đổi nguyên âm, vần Bắc/ Nam, ta có: ANH/ ĂN (thành phố/ thằn phố)…

… và còn nhiều trường hợp khác.

Biết được điều này, người nói tiếng Thái có một sự liên tưởng nhất định trước khi đi vào phần ngữ âm tiếng Thái.

Phần sau đây, khi tìm hiểu và giới thiệu về những điểm khác biệt trong ngôn ngữ người Thái thuộc nhóm Tay Mương ở Nghệ An so với các nhóm khác, các địa phương khác, chúng tôi muốn cung cấp cho những bạn đọc có mối quan tâm chung đến ngôn ngữ Thái, kể cả ở khu vực Tây Bắc Nghệ An và ở các địa phương khác, có cơ hội hiểu thêm về tính chất chung nhất trong sự chuyển hoá của ngữ âm tiếng Thái qua quá trình “vận động, giao thoa” đan xen giữa các địa phương khác nhau, các giai đoạn phát triển khác nhau từ trong lịch sử. Từ đây sẽ có thêm những điểm nhấn về sự hoà đồng và hiểu biết về đặc điểm ngữ âm trong cuộc sống và sinh hoạt của người Thái ở các vùng khác nhau. Đối với công việc nghiên cứu liên quan đến ngôn ngữ Thái nói chung, cũng sẽ tránh được quan điểm phiến diện, một chiều- đôi lúc có thể gây nên sự phản cảm trong tâm lý của một nhóm cụ thể nào đó. Mặt khác, khi được tiếp cận với các văn bản cổ được người xưa ghi chép bằng các hệ chữ Thái khác nhau, trong một mức độ nhất định cũng cho phép đạt được sự ghi nhận, nắm bắt nội dung dễ dàng và nhanh chóng hơn.

Dưới đây là kết quả của một số tìm hiểu ban đầu, xin được đưa ra để bạn đọc cùng tham khảo (các từ không đặt dấu thanh điệu):

I. Chuyển hoá qua lại của phụ âm:

1, Phụ âm d- nh:

Nghệ An	Nhóm (địa phương) khác	Nghĩa tiếng Việt
nhao	dao	dài
diêm	nhiêm	ngó, nhìn
da	nha	kết thúc
nhanh	danh	ngắm
nhương	dương	bói
nhan	dan	dòng (nước)

v.v...

2, Phụ âm l- đ:

Nghệ An	Nhóm (địa phương) khác	Nghĩa tiếng Việt
đi	li	đẹp, xinh
lan	đan	cháu
đao	lao	ngôi sao
lương	đương	màu vàng
lơ	đơ	đâu

v.v...

3, Phụ âm b- v, p- v:

Nghệ An	Nhóm (địa phương) khác	Nghĩa tiếng Việt
pi	vi	cái quạt
vi	bi	cái lược
văng	băng	vũng suối
vao	bao	một loại ong

v.v...

II. Chuyển hoá qua lại của vần:

 Vần i- ay và ua- ô:

Vần	Nghệ An	Nhóm (địa phương) khác	Nghĩa tiếng Việt
i- ay	phi	phay	lửa
	chay	chi	cái dùi
ua- ô	lô	lua	đuốc, củi
	khô	khua	cái cầu
	chuôn	chôn	biện, sửa

v.v...

III. Biến đổi vần:

Vần	Nghệ An	Nhóm (địa phương) khác	Nghĩa tiếng Việt
ay- ai	pai	pay	bên, phía
au- o	bo	bau	không
ap- ac	lạc	lạp	kéo (đt)
ang- ăng	tang (bơ)	tăng (bơ)	lá bướm bạc
âng- ưng	thưng	thâng	đến
anh-inh	phanh	phinh	sưởi, hơ
ôp- ôc	tôc	tôp	rơi
ôn- un	(manh) hôn	(manh) hun	con ruồi
ông- ung	mông	mung	nhìn, trông
ôi- ơi	(hay) mơi	(hay) muôi	chõ hông nhỏ
ưa- ơ	bơ	bưa	con bướm
ưa- ươc	chươc	chưa	sợi dây
	ngươc	ngưa	con rồng
	hươc	hưa	hàm (răng)
uc- ưc	lưc	luc	con, con cái
iêu- eo	đeo	điêu	một, độc
ia- e	xia	xe	mất
ăng- ong	bong	băng	ống
ia- ưa	hia	hưa	thuyền
êm- im	tim	têm	đầy
ươi- ơi	ơi	ươi	chị gái
aư- ơ	bơ	baư	lá cây
êm- ên	xên	xêm	dây
ôi- oi	moi	môi	nhìn
ông- ong	hong	hông	gọi

v.v...

IV. Biến đổi qua thành ngữ:

Thành ngữ chung	Nghĩa tiếng Việt
nhao- hi	dài
đi- ngam (am)	đẹp, xinh
chương- hong	của cải
khung- ông	súng
xơ- xong	trong trẻo, rõ
hong- hiêc	kêu, gọi
dam- dư	thăm viếng

v.v...

V. Biến đổi phụ âm:

Phụ âm	Nghệ An	Nhóm (địa phương) khác	Nghĩa tiếng Việt
h- t	tat	hat	thác nước
v- ng	nghên	vên	ngày
h- l	lon	hon	thường, hay
kh- h	hong	khong	của cải
v- p	pi	vi	cái quạt
ng- nh	nhin	nghin	nghe thấy
p- ph	phăt	păt	quật, giũ
ch- x	xam	cham	hắt hơi
v- ph	phen	ven	hơn, nhất
t- ch	ta nai	cha nai	họ ngoại
th- đ	điêu	thiêu	cái que
d- l	liên	diên	xếp, ken

v.v...

VI. Biến đổi nghĩa:

Nghệ An	Nhóm (địa phương) khác	Nghĩa tiếng Việt
cum	hen	phù hộ, độ trì
dươc, diêc	e	muốn
hôm	beo	lừa, dối
măn	lâng	thường hay
nhanh	bâng	ngắm nghía
lang păt	lôc xang	cọn nước
tâng	canh	và, với
phươn	pan	mâm
hoc	ep	học tập
châm	ôt	chậm chạp, trễ
xi la	chăc chi	rau thìa là
chang	chưt	nhạt
moc	mươi	sương
tơ	cong	dưới, bên dưới
măn	khay	dầu, mỡ, béo
dan	cham	e ngại
chăp chiên	xiêm ca	thằn lằn

v.v...

Trong phần này, không loại trừ có một số từ đã bị Việt hoá và quá trình chuyển nghĩa cũng đồng nghĩa với hành trình khôi phục nguyên nghĩa của các từ tiếng Thái. Công việc khôi phục nguyên nghĩa của các từ tiếng Thái phụ thuộc rất nhiều vào ý thức bảo tồn của người dân. Một thực tế rõ ràng là công việc này không còn có cơ hội để có thể thu được kết quả khả quan như mong muốn bởi những người Thái có thể biết được các từ nguyên nghĩa trong tiếng Thái đa phần đã về “mường Then” với tổ tiên. Ngoài sự tuyên truyền cần phải có để nâng cao nhận thức của cả cộng đồng người dân tộc Thái (và cả các dân tộc khác), có một điều rất quan trọng là tìm lại các từ nguyên nghĩa trong các văn bản chữ Thái cổ còn lưu giữ được. Bài viết này mới chỉ là sự khởi đầu bằng cách đưa ra một số biến đổi mang tính quy luật nhất định trong quá trình biến đổi ngữ âm Thái từ địa phương này qua địa phương khác, từ nhóm này qua nhóm khác. Mong rằng những thông tin này sẽ còn tiếp tục được bổ sung và được hoàn thiện dần theo thời gian... 

SẦM VĂN BÌNH