Nguồn gốc trầu cau

Ngày xưa, khi trên mặt đất chưa có trầu, cau thì trầu đang ở đâu đó nơi bà Pa Nha Thế Đá; cau ở tận ngoài trời, nơi bà Pa Nha Nạc; vôi trắng đang còn ở núi đá Phá Chí; thuốc ăn trầu thì ở với ông vua Thái. Cây cau thì do Chàng Rồng hoá thành; vôi bột thì do chàng Rái Cá hoá nên; dây trầu là do Nàng Uốn Tuôn hoá thành.
Bà già Nhạp Nhạ hoá nên vỏ cây, dùng để ăn kèm với trầu cho đỏ. Thế rồi, Trầu về ở Mường Trời; Cau đến ở ngay trước nhà Then (Ông Trời); ở trong vườn cây hòm (một loại cây làm thuốc nhuộm vải) của Nàng Ám; vườn cây chàm của Nàng Ảy; vườn hoa trước nhà Then.

Nhưng giống trầu, giống cau là thứ lá thơm, quả ngon, nên trâu bò Mường Trời thường ăn mất ngọn; voi Mường Trời thường vặt trụi lá non. Trầu, Cau muốn thở, bị nghẹt thở, đau nhức khắp toàn thân.

Một hôm, Then vào vườn thấy thế, ngắt lá, hái quả nhai thấy ngon ngon, cay cay, thơm thơm, bèn cho mang một ít vào nhà. Lá trầu nằm trên đĩa sứ cho Then ngắm; quả cau nằm trong đĩa vàng cho Then xem. Lúc đó, trầu, cau mới kêu than với ông:

  - "Ông ơi, Then ơi!

  Trước đây chúng con ở trong vườn cây

  Vườn hòm Nàng Ám

  Vườn chàm Nàng Ảy

  Vườn hoa trước nhà Then

  Trâu bò thường ăn mất đọt

  Voi thường về vặt trụi lá non

  Muốn thở, nhưng nghẹt thở

  Đau nhức khắp toàn thân

  Mỗi ngày không ra được một lá

  Một hồi không mọc nổi một chồi

  Một ngày không lên được một ngọn

  Trưa buổi, không trổ buồng quả bạc

  Không ra nổi buồng quả vàng

  Không thành quả quý cho con người

  Không thành quả tươi cho người ăn đỏ môi

  Thấy cây dưới trần, muốn sóng đôi

  Thấy cây dưới cát, muốn leo, quấn"…

Ông Then hiểu ý muốn của trầu, cau, liền nói:

- Các con muốn xuống trần gian, nhưng ở đâu cho tốt?

Trầu, cau liền nói:

  - Chúng con xuống, xin thay mặt người lo việc bản

  Xuống trần gian, xin thay mặt của lo việc mường

  Người ở đâu, chúng con ở đó

  Chúng con không dám kén chọn đất ở…

Nghe thế, Then liền nhẹ nhàng nói:

  - Thế thì gọi chim Khẹt Kèo mường Chợ mình to, ngực nở

  Mỏ cạp lấy cây cau

  Tai kẹp lấy dây trầu

  Bay lượn giữa trời, xuống tận trần gian…

Từ đó, dây trầu mới rơi xuống bản Mường Mẹt; gốc cau nhỏ xuống bản Mường Mai ở.

Một buổi trưa, có hai mẹ con côi, goá bụa đang hì hục đào khoai mài ở trong rừng chợt nhìn thấy cây gì quả vàng đỏ trên cao, liền nối sào chọc lấy. Đập quả vào tảng đá. Đập quả vào đá vôi. Chân tay không bị đứt mà thấy máu đỏ như hoa có pháng… liền đem về nhà báo với chủ Nha Mường.

Ông Chủ Đất Chủ Mường cho hai mẹ con ăn cơm, uống rượu rồi bảo nhai trầu, cau cho ông xem. Ông thấy đỏ, lại nghe mùi thơm cay, bèn nhai thử. Không ngờ ông thấy ấm bụng, mặt bừng bừng nóng, nghe máu chảy rần rật trong người. Ông liền bảo vào rừng lấy giống mang về. Ông cho vãi giống ra vườn, ra đất và bảo chăm sóc kỹ. Trầu bén, hai ba ngày lá mọc như vảy cá trôi; sáu bảy ngày lá như vảy cá vả; bốn năm ngày lá nở xoè ra, ngọn buông xuống xùm xoà mặt đất…

Ông Chủ Đất Chủ Mường mừng quá, truyền cho mọi người trồng cau xuống đất đen; trồng trầu xuống đất mùn. Cau nghe ấm, cau mọc. Trầu nghe mát, trầu lên. Leo lên tận cây chò. Leo lên hết cành khô…

Trần gian có trầu, cau từ đó. Và cũng từ đó, mọi người có tục ăn trầu.

Người kể: Lô Vĩnh, Bản Yên Luốm, Châu Quang, Quỳ Hợp, Nghệ An.

(Trích trong "Múa hát mừng nhà mới"- Quán Vi Miên chủ biên)