Kể ngày xấu ~ Tri thức Truyền thống dt Thái Nghệ An

KỂ NGÀY XẤU

(Sầm Văn Bình phiên âm, dịch ra tiếng Việt)

* Phần phiên âm: Tày vến hại

Hới dớ! Chàng cào luống nhọt tong hủ

Cào luống pủ tong nhọt

Tọt quám đỉ quám ngám hau pạc

Cào quám mạc hau chở

05. Chau xưa nị hau dù hướn múng nả

Dù cong cá múng thì

Dù đỉ nhắng pển nhạc

Pá đủa nón pển xay

Xíp cằm nhắng xay tau

10. Từn chạu nhắng xay thẩng

Xải ngái xay vắn đẹt

Xay họt hẹt kính đảng

Xiểng cháng hứ xừa phá hướn dao

Lánh ngái bo chở cặm

15. Khau nặm bo chở kỉn

Hít tỉm tố tỉm kính bo chan

Man tỉm hủa tỉm kính bo huội

Pển lệch nọi bo đỉ

Pển hẩng hí bo hòm

20. Xay họm hẹm bo vén

Xay đẻn hủ đẻn tả bo khòi

Nhỏ cành nhắng nắc cầng hỏn cá

Nhỏ hả nhắng nắc cầng băng nặm băng nàm

Hưn pú nhắng hàu dặng

25. Băn pạ nhắng mười hẻn

Pá chẻn nhắng mười cau

Tau quà lạ nhắng mười tỉn mứ

Hưn pú pày tốc cọn

Hưn con pày tốc xủng

30. Pày hao xương quảng đảnh

Pày hánh xương chạng cườn

Pày hao xương đỏm pườn tấng lải

Cà nị, hướn dao chau xưa cánh chau xển

Dết xắng pày mí đay

35. Chạy xắng pày mí pển

Pày mí lực nhính chuồn phưởn vải

Pày mí lực chái chuồn hướn phưởn khau

Pày mí pợ na nùm ùn hướn nón hướn

Cà nị hỏm ngấn pày pển ngấn lải lắm

40. Hỏm cắm pày pển cắm lải pọc

Liệng mủ phọc pày heo cỏm

Hỏm ngấn cắm pày tỉm tày

Chọm đay lẹo nhắng ọc xía lải

Hau mứ xại nhắng ọc mứ khỏa

45. Hau mứ há nhắng ọc mứ tàn

Cà nị cỏng mủ chau xưa cò pày tò cỏng cá

Cỏng mả chau xưa pày tò cỏng hụm

Chum pết cày pày pè tò nủn láu

Từn chạu pày hển học xày pả pược pản đảo

50. Xải ngái pày mí tố hẳn xỉ xảo tùa hướn xáo hong

Cà nị liệng ngúa pày pển ngúa pạc pắn mè pải

Liệng quái bo hển quái pạc pắn mè tôn

Pày mí xảm xíp tố hảu pau

Pày mí cau họi cau xíp xừ hảu lẻm

55. Pày mí tố hảu lẻm xương đửa cày

Pày mí tố hảu vày xương ngá chạng

Ẻ áu tố xảu cuổng pảy lành xảu nọc bo mí

Ẻ áu tố xảu khọc pảy lành xảu chán bo mí

Pày đay ván khủn quản tấng mướng chỉ chau áu chòi

60. Cà nị, dết khau cò pày hển khau hày huống nả

Dết khau pày hển khau ná huống làm

Tắc tẻn nhắng cắt pịt

Chì hịt nhắng cắt bở

Nhớ xảo nhắng kiu nhọt

65. Mọn phạ nhắng cọt lắm pắn lắm

Đỉn đẳm nhắng ẳm cạp

Chớ cồng pày pộp mọc

Thọc huống pày pộp phổn cánh pộp mưới

Pày mạc tỉm xương xày khiệt

70. Pày mạc xiệp xương xày pủ xày pả

Cọp mừa lực tàn đay khằm kiều pảy tản

Chau xưa cò bo đay khằm kiều pảy tản

Lực tàn đay khằm cán pảy hạp

Chau xưa bo đay khằm cán pảy hạp

75. Bo đay hạp má xờ día luổng tỉm nen

Bo đay hạp má xờ día pen día tằm tỉm piếng

Cà nị bở phai nhắng pển bở bắc

Phắc phai nhắng pển bở bành

Dết nín pày pển nín dù tùng đẳm cọm

80. Dết hom pày pển hom dù tùng đẳm xảnh

Pày đẳm xảnh xương pịch mánh chặp

Pày đảnh chắp xương pịch mánh dáy

Pày đẳm xảnh chắp xờ mứ chù nịu

Pày ịt iu đẳm cằm lới lới

85. Pày đay dết xút cà náng ả

Pày đay dết phá phửn đỉ cà nọng

Pày đay dết chường dong cà nhính xảo

Cà nị chau xưa pảy đẳm nặm pày mết

Pảy túc bết pày mản

90. Pán quảng phán pày đay tực tố mè

Pảy táng nặm chau xưa cò bo đay he đay và má ngái

Cạp hẻ điểu pày đay tỉm xạ

Cạp na điểu pày đay nộc pó hạp pó hảm

Cà nị hướn dao chau xưa dết xắng cò pày đỉ pày đay

95. Chạy xắng cò pày đỉ pển

Xển phón cò pày hòm cháng váng xay

Hạc và hướn dao chau xưa cò nhắng mí náng tành

Hành hướn dao chau xưa cò nhắng mí cốn chau

Xàu chằng bo váng uồi chau xưa vạy tứ phỏm

100. Bo dỏm chau xưa vạy tứ chệp tứ hại

Pé dù hong chằng khển lạc nạo

Xưa dù xao mạy lụp chằng khển lạc lống

Chằng um xưa pảy xù cày

Thày xưa pảy xù nhượng xù mó

105. Xài hả phỉ chù căm

Xài hả đăm hả tạo mướng ừn chù mướng

Chù phỉ chù đay xài

Chù na chù xài thảm

Hạc và phỉ cảng đổng cò bo đay kỉn xắng

110. Cò bo đay ham táng đổng má và

Hà tàng tạo mướng ừn cò bo đay áu xắng

Cò bo ham tàng tạo mướng ừn má tó

Cò chằng ọc năng na cày nhờ chàng tó

Láng mỏ luổng xài đay

115. Hiệc và phộc tàng mí phưởn pảng

Cảng hướn mí xạc thọc

Mí tò đăm cánh nhà đăm

Mí đăm xạc thục pù đăm cánh nhà đăm

Hạc và lực chau xưa nhắng dết phít

120. Đăm pù chằng bo đỉ

Đăm nhà chằng bo pọt

Đay láng nặn

Phít đăm hơ vay

Chay đăm hơ pảnh

125. Tè vến huộng pỉ cải

Tè vến hái pỉ còn

Hạc và kiềm bo má na

Lực mứng chằng lẻn vay

Kiềm bo đay na

130. Lực mứng chằng lẻn ván

Lực tàn áu cẳm khau dết tảng pán tành

Lực mứng cò áu cẳm khau dết tảng pán tành

Lực tàn áu nẻm khau dết tảng lẻ

Lực mứng cò áu nẻm khau dết tảng lẻ

135. Lực mứng chằng thim cẳm khau mứa tàng

Quàng cẳm khau mứa nửa…

(Chớ mỏ xển họt chương nị, phú pển lực chái cốc pển chau phỉ đay păn áu păn khau nừng xờ tếnh tỏng cắp áu phửn xưa nừng hỏng chau mứa pổng năng na hòng, mỏ chằng xển xựp pảy họt na ừn: "Vay phỉ hướn")

KỂ NGÀY XẤU

* Phần dịch nghĩa: Kể ngày xấu

Hỡi ơi! Nay khéo kể đường ngọn thấu đến tai

Kể đường giữa trải ra thấu ngọn[1]

Nhận lấy lời đẹp lời hay vào miệng

Nói lời chắc chắn đi vào lòng

05. Chủ áo này ở ngôi nhà mái lợp dày

Ở dưới mái tranh lợp khít

Đang ở yên lành chợt thấy khó

Ngủ dậy rồi bị ốm

Mười buổi cứ ốm đau

10. Sáng dậy thấy ốm mệt

Đến trưa ốm bởi nắng lên

Nóng lạnh rấm rứt trong người

Tiếng rên từ chăn chiếu ra đến gian ngoài

Bữa trưa bữa tối không muốn ngồi mâm

15. Cơm nước không buồn đụng

Khắp thân mình nổi mụn

Mẩn ngứa từ thân lan đến đầu không lặn

Ốm lặt vặt không hết

Ốm lâu ngày không thôi

20. Nóng lạnh trong người không giảm

Nóng sốt quanh mắt quanh tai không bớt

Nhấc cẳng chân thấy nặng như đầu gánh cỏ tranh

Nhấc đùi lên nặng như ống đựng bùn đựng nước

Lên núi phải cho đầu gối nghỉ

25. Cầm chuôi dao còn thấy mỏi cánh tay

Cài trâm còn thấy nặng búi tóc

Đi thong thả mà vẫn mỏi chân tay

Lên núi chưa bước gọn

Bước qua tảng đá còn muốn vấp

30. Không nhanh như hươu tía

Không mạnh như voi rừng

Đi không theo kịp người ở mường ở bản

Bấy giờ, trong nhà chủ vía- chủ được cúng

Làm gì cũng chưa được

35. Lo kiếm gì cũng chưa nên

Chưa có con gái cáng đáng dọn mâm mây

Chưa có con trai cáng đáng mâm cơm nhà cửa

Chưa có dâu mặt bầu bĩnh ngủ cho ấm nhà

Ngày đó gom bạc chưa được nhiều nén bạc

40. Gom vàng chưa được nhiều vòng vàng

Nuôi lợn đực chưa có nanh cong

Gom tiền bạc chưa đầy túi

Gom được ít thì chảy ra nhiều

Vào tay trái thì chảy ra tay phải

45. Vào đến tay mình thì lại ra tay người

Bấy giờ đống lợn của chủ vía chưa bằng đống cỏ gianh

Đống chó của chủ chưa bằng đống gộc cây

Chuồng gà vịt chưa to bằng lùm cây lau

Sáng dậy chưa thấy ổ trứng la liệt như sao trời

50. Buổi trưa chưa có gà trống đông gáy rộn nhà hai mươi gian[2]

Ngày đó nuôi bò chưa có đàn bò ngàn rưỡi bò nhỡ

Nuôi trâu chưa thấy có ngàn rưỡi trâu mộng đầu đàn

Chưa có ba mươi con sừng cụp

Chưa có chín trăm chín mươi[3] con trâu nái sừng cong

55. Chưa có con sừng nhọn như cựa gà

Chưa có con sừng chéo tựa ngà voi

Muốn dắt con ở cột trong ra buộc ở cột ngoài chưa có

Muốn dắt con ở cột hiên đến buộc ở cột đầu sàn chưa thấy

Chưa được van nài quân quan trong mường đến giúp xỏ mũi trâu

60. Bấy giờ, trồng lúa chưa có lúa rẫy bông mẩy

Trồng lúa chưa thấy lúa ruộng bông dài

Châu chấu còn cắn nhánh

Dế mèn còn cắn lá

Con nhện còn giăng lưới quấn quanh

65. "Tằm trời"[4] còn ôm riết thân cây lúa

Đất đen còn níu bẹ lá

Lúc trổ ngọn chưa kịp gặp sương

Lúc trổ bông chưa kịp gặp mưa gặp móc

Hạt lúa chưa dày như trứng nhái

70. Chưa tròn mẩy như trứng cua trứng cá

Đến ngày con họ cầm liềm đi gặt

Chủ vía không được cầm liềm đi gặt

Con họ mang đòn đi gánh lúa

Chủ vía không được mang đòn đi gánh lúa

75. Không được gánh về cất ở kho lớn đầy lút

Không được gánh về cất ở kho thưng ván đầy tràn

Ngày đấy, lá bông còn bị quăn sém

Trái bông còn bị héo khô

Làm nồi Nin[5] chưa nên Nin nhiều nồi đen nhánh

80. Làm Hỏm[6] chưa nên Hỏm nhiều nồi đen ngời

Chưa đen ngời như màu cánh con bọ Chặp[7]

Chưa đen nhánh như cánh con tò vò

Chưa đen dính bám vào tay mọi ngón

Chưa quyện hoà đen nhánh trăm năm

85. Chưa được dệt màn gả chồng cô chị

Chưa được làm tấm chăn đẹp gả chồng cô em

Chưa được làm đồ mặc diện cho gái trẻ

Ngày đó chủ vía đi lặn nước chưa tới đáy

Đi câu chưa gặp may, chưa được cá

90. Đi giăng lưới săn nai chưa có nai vào mắc

Đi đường nước chưa được cá ghé cá Vả[8] về nấu bữa trưa

Một tấm lưới chưa bắt được cá đầy giỏ

Một chiếc nỏ chưa săn được nhiều chim để vác để khiêng

Bữa đó trong nhà chủ vía làm gì cũng chưa nên chưa được

95. Chạy vạy khắp nơi cũng chưa được chưa thành

Cúng bái cũng chưa hết đau giảm ốm

Vậy nhưng trong nhà chủ vía còn có bà nàng[9] sắp đặt

Quanh nhà chủ vía còn có thần thánh tổ tiên

Họ cũng không để mặc chủ vía với thân gầy

100. Không bỏ bê để cho chủ vía phải đau phải mệt

Cuộn vải tơ trong nhà mới kéo đem ra

Áo vắt trên sào gỗ Lụp[10] cũng lấy đem ra

Mới ôm áo đi cùng với con gà

Mang áo đi bói đi đoán

105. Hỏi đến thần linh mọi chốn

Hỏi đến các vị Đẳm và Tạo ở mọi mường bên ngoài

Mọi thần đều được hỏi

Mọi mặt đều hỏi đến

Mới nói, rằng ma ở nghĩa địa đâu có được ăn gì

110. Nên chẳng đi qua cánh đồng đến gây chuyện

Ma Hả[11] mường ngoài xa xôi cũng chẳng lấy gì

Nên chẳng ở xa xôi từ đâu đến quấy

Nay ông Mo Luông hỏi được

Rằng nhìn con gà cúng thì đoán được sự tình

115. Rằng ở gian giữa nhà có mâm cúng

Trong nhà còn có thần Xạc Thục[12]

Có ông bà Đẳm đời nay

Cùng kề bên các ông bà Đẳm tổ tiên

Rằng do con cháu và chủ vía có làm điều sai

120. Ông Đẳm mới kém thiêng

Bà Đẳm thì kém linh

Biết được điều đó

Sai lớn thì Đẳm cho khất

Sai nhỏ thì Đẳm cho sửa

125. Từ ngày Huộng[13] của năm ngoái

Từ ngày Hai[14] của năm trước

Ấy nhưng kiếm không được gì

Con ông mới chạy đi nhờ

Không kiếm được

130. Con ông mới chạy đi van

Con họ lấy nắm xôi thay cho mâm cúng

Con ông cũng lấy nắm xôi thay cho mâm cúng

Con họ lấy miếng xôi thay cho đĩa

Con ông cũng lấy miếng xôi thay cho đĩa

135. Con ông mới ném nắm xôi về phía cửa sổ

Quăng nắm xôi lên phía trên…

./.

(Khi mo cúng đến đoạn này, người con trai cả trong nhà nắm lấy một vắt xôi đặt trên một mảnh lá chuối rồi lấy thêm tấm áo của người chết, tất cả đem đến đặt phía trước "giường thờ"[15], thầy mo mới cúng tiếp vào đoạn khác: "Cúng ma nhà"[16]).

[1] Ý nói chuyện được kể kỹ càng, trước sau không bỏ sót điều gì.

[2] Ý chỉ nhà to rộng.

[3] Ngàn rưỡi, chính trăm chín mươi… không phải con số chính xác, chỉ mang hàm ý là rất nhiều.

[4] Tằm trời: chỉ con sâu.

[5] Nin: nước nhuộm màu đen nhánh làm ra từ việc ngâm lá chàm hoặc lá cây Hỏm, dùng để nhuộm váy, áo, khăn.

[6] Hỏm: loài cây thân thảo, có lá được ngâm để làm nước nhuộm có màu đen (nin).

[7] Loài côn trùng có cánh màu đen nhánh.

[8] Cá Vả: một loài cá suối.

[9] Bà nàng: Bà nữ thần trông coi bếp lửa trong nhà.

[10] Cây Lụp: chưa rõ cây gì.

[11] Ma Hả: Ma chết chùm, ma chết dịch.

[12] Xạc Thục: thần linh từ nhiều đời trước phù hộ cho gia chủ.